АХМЕТТІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖОЛЫНЫҢ БАСТАЛУЫ

АХМЕТТІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖОЛЫНЫҢ БАСТАЛУЫ

         Ахмет Байтұрсынұлы өзінің өмірбаянында жазылғандай 1895 жылы Орныбор мұғалімдер мектебін бітіргеннен кейін әртүрлі мектепте мұғалім болып қызмет етті. Алдымен ауылда, содан кейін болыста және  екі сыныптық мектепте жұмыс істеді. Ахмет Байтұрсынұлының педогикалық қызметін Ақтөбе, Торғай, Қостанай және Қарқаралы уездері қамтиды. Ғалымның жұмыс ең бірінші жұмыс орны туралы ақпаратты біз А.В.Васильевтің «Тарихи очерктерінен» таба аламыз. Автор бұл еңбегінде Торғай мұғалімдер мектебінің түлектерін бөліп, олардың әрқайсысының қызметке кірген мектептерін көрсеткен. Ахмет Байтұрсынұлы сол кезде «Арынғазиев ауыл мектебінің мұғалімі» деп ғылыми еңбектерде көрсетілген.

         Қостанайлық тарихшылар мен өлкетанушылар анықтағандай, ғалымның келесі жұмыс орны Қостанаай облысының қазіргі Әулиекөл ауылындағы ауыл мектебі болды. Оның орнында XIX ғасырдың екінші жартысында алғашқы орыс қоныс аударушылары Жакекін ауылы деп аталған қазақ ауылы орналасты. 1897 жылы осы жерде қоныс аударушы-тұрғындардың ауылдық қауымы құрылды. Солардың ішінен Ахмет Байтұрсынұлы Бадрисафа деген мұсылмен есімін алған Александраны әйелі ретінде қабылдады.

         «Торғай облысының 1912 жылға арналған мекен-күнтізбесінде» Халық Ағарту министрлігіне қатысты бөлімінде Қостанай уезі бойынша Ахмет Байтұрсынұлының Ұрынбаев ауылдық мектебінде мұғалңм болып қызмет еткендігін аңғарамыз. Сол дереккөзден көрініп тұрғандай осы уақытта ол Қостанайда педагогикалық сыныпта да жұмыс істеген және дәл осы кезең оның оқытушылық өмірбаянында аса маңызды болып табылады. Міржақып Дулатовтың өмірбаяны және В.З.Ғалиевтың зерттеулерінің арқасында Ахмет Байтұрсынұлының 1897 жылдан 1914 жылға дейін осында сабақ бергендігін байқаймыз.

Педагогикалық сыныпты (педагигалық курстар) халық училищелерінің инспекторы А.Е.Алекторов 1897 жылы Қостанай уездік орыс-қазақ училищесінің жанынан ашты. Ғалым осыған орай арнайы «Қостанай екі сыныптық орыс-қазақ училищесі жанындағы педагигалық курстар туралы ережені» әзірлеп, бекітті. Педагигалық сыныптың негізгі міндеті Торғай облысындағы ауыл мектептерінің мұғалімдерін екі сыныптық училищелердің түлектері қатарынан даярлау болды. Орынбордағы мұғалімдер мектебінің мүмкіндіктері шектеулі болғандықтан, мұғалімдерді даярлаудың басұа тәсілдері мен нысандарын іздестіру қажет болды. Сонымен қатар орыс тәрбиеленушілірінің пайда болуының жағымды жақтарына қарамастан, А.В.Васильев өзінің эссесінде атап өткендей, бұл жағдай көптеген қызғыз ұлдарының Орынбол  мектебіне баратын жолын жауып тастады.

А.В.Васильевтың бағалауы бойынша Алектровтың жобасы «педагогикалық сынып өзіне алған жоғары міндетті жүзеге асыруға» бағытталған болатын оның үстіне дәл осы Торғай облысы шеңберінде атап өтеміз. Оқу жоспары орыс тарихын, географиясын, педагогикасын, орыс тілі мен таза жазу оқыту әдістемесін, арифметиканы оқыту әдістемесін қамтыды. Міндетті пән ретінде қазақ оқытылды. Қостанай қаласының бастауыш училищелерінде өткен педагогикалық тәжірибеге көп көңіл бөлінді, тыңдаушылар онда бастауыш сауаттылығын оқыту әдістерімен танысты.

Педагогикалық сынып жыл сайын 15 адамды қабылдады. Мысалы, 1904 жылы осы мектепте 9 адам орыс және 5 қазақ оқыды. Әр оқушының дайындығы жеке болды. Педагогикалық сыныпта оқыту курсы 1 жылдық, кейін 2 жылдық болды: «емтихан комиссиясы училище оқытушыларынан және мектеп инспекторынан тұратын» білімі жеткілікті деп тапқан облыстық инспектордың мөрімен ауыл мектебінің мұғалімі атағына куәлік алған адамдар; «емтихан комиссиясының талаптарын қанағатандырмағандар ерекше дәлелді себептер бойынша тағы жарты жылға немесе 1 жылға қалдырылуы мүмкін».

В.З.Ғалиев үлкен педагогикалық ұжым туралы жазса да, «Торғай облысының 1902 жылға арналған мекенжай-күнтізбесінен көрініп тұрғандай, аталған жылы педагогикалық құрамнан тек 4 адам – директор М.Н.Греховодов (ашылған сәтінен бастап ауыспайтын), заң шығарушы және 2 мұғалім, олардың бірі Ахмет Байтұрсынұлы болған. Педагогикалық сынып оқытушылары әрбір сағаттық сабақ үшін кемінде 40 тиын есептеп, педагогикалық сыныптың мазмұнына Қостанай екі сыныптық орыс-қырғыз училищесінің сметалық сомасынан жалақы алып, «осы сынып үшін ерекше журналда өтілген мазмұнның мұқият жазбасын» жүргізді.

Қостанай училищесінің жанындағы педагогикалық сыныпта Ахмет Байтұрсынұлының ауыл мектептерінде сабақ беруіне қарағанда қазақ тілін жүргізгенін, онда мұғалім барлық жалпы білім беретін пәндер бойынша, сондай-ақ Орталық Ресейдің «Халық мектептерінде» оқушыларды дайындағанын атап өту маңызды. Н.И.Ильминскийдің және оның шәкірттері Ы.Алтынсарин мен А.В.Васильевтің жүйесіне сүйене отырып, Алектров орыс тілін оқыту қазақ тілін білу арқылы жүргізілуі керек деп есептеді. Қазақ тілі педагогикалқы сыныптың орыс тыңдаушылар үшін ерекше маңызды болды, олар әрі қарай қазақ ауылдарында жұмыс істеуге мәжбүр болды. Сондықтан Орынбор мұғалімдер мектебіндегідей, оған мұнда үлкен мән берілді. Дәл сол кезде Ахмет Байтұрсынұлының ана тіліне деген кәсіби қызығушылығы дами бастады, ол оның одан арғы барлық қызметін айқындайды.

Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық сыныптағы алғашқы оқушыларының бірі – белгілі қазақ жазушысы, ақын, журналист Мұхаметжан Сералин (1898 жылы Алектровтың қолдауымен ол Арал өңірінде мұғалім жұмысына кіріседі). 1902 жылы пеагогикалық сыныпқа Міржақып Дулатов келіп, Ахмет Байтұрсынұлының окушысы болады. Міржақып Дулатов өзінің өмірбаянында сабақтың бірінші күні ғалымда көргенін еске алады: (кең сүйекті, біршама баяу, көздері ашық ол Тілеген Медетов сияқты қатал адамға әсер етті). «Бірақ келесі аптада жағдай нашарлады. Үзілісте мектеп ауласы арасында Ахмет Байтұрсынұлы Міржақыпқа жақындап, олар әңгімелесті. Әңгіменің бірнеше минутында екеуі де Торғайды, өздері орыс-қазақ училищесінің ауласын еске түсірді». Осы уақыттан бастап олардың әдеби және саяси қызметі байланысты болды. Ал осы достықтың бастауында А.Е.Алекторов тұрды, ол олардың болашақ тағдырын бір оқу орнына еріксіз қосты.

Өзінің алғашқы кезеңінде Ахмет Байтұрсынұлы педагогикалық қызметпен айналысып қана қоймай, өзінің алғашқы мақалаларын «Торғай» газетінде жариялады. Сол кезде газеттің редакторы (1894-1906) А.В.Васильев болды. «Торғай» газеті «Торғай облыстық газетінің» биресми бөлігі болды (1881) және 1895 жылдан бастап Орынборда аптасына 3 рет шығып тұрды. Ол облыс тұрғандарына арналған және қазақ-орыс тілдерінде шығарылды, бірақ іс жүзінде қазақ мемлекеттік басылым болды. Саяси мәселерді көтермей «Торғай» газеті қоғамдық өмірдің түрлі аспектілерін қамтыды: шаруашылық, тұрмыс, білім. Көптеген жариялымдар қазақ халқының тарихы мен этнографиясын қамтыды. Газет әр түрлі ортадан келген тілшілерді, соның ішінде мұғалімдерді белсенді түрде басып шығарды. Олардығ арасында М.Дулатов, М.Сералин және А.Байтұрсынұлы болды.  «Торғай» газетінің беттерінде басқа авторлар сияқты қазақтар мен орыстар да қаламның алғышқы сынамасынан өтті. Газет 1910 жылға дейін Орынбор үшін бұрын соңды болмаған тиражбен 2000 дана болып шықты. Орынборда «Торғай» газеті белгілі бір дәрежеде «Қазақ» газетінің ізашары болды.

Назым Сапарова

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

«М.Ғабдуллин атындағы мектеп-гимназиясы» КММ